Gedwongen solidariteit of schijnsolidariteit? De nieuwe armoedeval

Gedwongen solidariteit of schijnsolidariteit?


Gedwongen solidariteit of schijnsolidariteit?
De discussie rondom zzp’ers in de zorg heeft een nieuw hoogtepunt bereikt. Door het huidige beleid worden zelfstandigen steeds vaker uitgesloten van opdrachten en gedwongen terug te keren naar een loondienstverband. Problemen, zowel op financieel, persoonlijk als indirect ook op het vlak van gezondheid, zijn hiervan het gevolg. Voor veel zorgverleners betekent loondienst namelijk een forse daling van hun netto-inkomsten (en dat heeft niets met hun tarieven te maken), terwijl vaste lasten zoals huur of hypotheek blijven bestaan. Andere gevolgen dat realiseren van een goede werk-privé balans bemoeilijkt wordt en liggen gezondheidsproblemen op de loer.  

Solidariteit?
Wat opvallend is in deze discussie, is dat de minister die dit beleid verdedigt, afkomstig is van een partij die de toeslagenaffaire op de politieke agenda heeft gezet. De toeslagenaffaire heeft immers aangetoond wat de desastreuze gevolgen kunnen zijn van rigide beleidsvoering zonder oog voor individuele omstandigheden. Toch lijkt de overheid dezelfde fout te herhalen door zzp’ers in de zorg in een keurslijf te dwingen dat hen financieel schaadt. Het nieuwe beleid zorgt wederom voor onzekerheid en financiële problemen voor duizenden mensen, zonder dat er passende oplossingen worden geboden. De situatie doet sterk denken aan de dynamiek die de toeslagenaffaire kenmerkte: een hardvochtig systeem dat mensen in kwetsbare posities verder de afgrond induwt. De toeslagenaffaire had een wake-up call moeten zijn over de gevaren van dergelijke rigide overheidsmaatregelen. 

Helaas blijkt nu dat deze lessen niet zijn meegenomen. De overheid beroept zich op solidariteit om haar beleid te rechtvaardigen. In macro-economische termen wordt dit gepresenteerd als een noodzaak: iedereen moet bijdragen onder andere aan sociale premies. Maar wat gebeurt er wanneer diezelfde solidariteit betekent dat een grote groep zelfstandig werkenden financieel op de knieën wordt gedwongen? Daarnaast is echte solidariteit altijd wederkerig. Het kan niet zo zijn dat een overheid maatregelen neemt die grote groepen mensen in financiële onzekerheid storten zonder daarbij passende compensaties of alternatieven te bieden. Zzp’ers in de zorgsector vullen nu belangrijke gaten op in de zorgverlening, maar worden in ruil daarvoor geconfronteerd met maatregelen die hun financiële zekerheid ondermijnen.

Dit is geen solidariteit, dit is schijnsolidariteit.

Vrijheid van arbeid onder druk
Een belangrijk aspect dat in deze discussie te weinig aandacht krijgt, is de vrijheid van arbeid. Deze vrijheid, vastgelegd in artikel 19 van de Nederlandse Grondwet, garandeert dat iedereen het recht heeft om een beroep of bedrijf vrij te kiezen. Ook in artikel 23 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, vastgesteld door de Verenigde Naties, wordt dit benadrukt: iedereen heeft recht op arbeid, vrije keuze van arbeid, rechtvaardige en gunstige arbeidsvoorwaarden en bescherming tegen werkloosheid.

Deze vrijheid staat onder druk door het huidige beleid. De overheid zet zzp’ers onder druk om terug te keren naar loondienst, waarbij ze hun vrijheid om zelf te bepalen hoe, waar en wanneer ze werken verliezen. In plaats van zelfstandigen de ruimte te geven om hun beroep naar eigen inzicht uit te oefenen, worden ze gedwongen tot keuzes die hun situatie financieel, persoonlijk en soms zelf qua gezondheid, verslechtert. De vrijheid van arbeid zou juist moeten worden beschermd, niet ingeperkt.

De armoedeval: een nieuwe realiteit
Naast het verlies aan vrijheid van arbeid, worden veel zzp’ers ook geconfronteerd met de zogenaamde armoedeval. Dit treedt op wanneer mensen door een hoger bruto-inkomen netto niet beter af zijn omdat toeslagen zoals huurtoeslag, zorgtoeslag of kinderopvangtoeslag verdwijnen. Dit is vooral pijnlijk voor zorgverleners die als zelfstandige hebben kunnen profiteren van flexibiliteit om werk en privé te combineren. Een zzp’er in de zorg kan vaak meer uren kinderopvangtoeslag ontvangen dan iemand in loondienst, omdat zzp’ers ook tijd nodig hebben voor bijvoorbeeld administratie of acquisitie. Wanneer deze zelfstandigen terugkeren naar loondienst, daalt hun netto-inkomen niet alleen door het verlies van flexibiliteit, deelname aan een verplichte pensioenregeling of beperkingen voortkomend uit een ‘standaard-cao’, maar stijgen ook de kosten voor kinderopvang door het verlies van toeslagen. Voor veel huidige zelfstandige zorgprofessionals betekent dit vaak dat hun financiële situatie verslechtert, ondanks een ogenschijnlijk hoger bruto-inkomen. Dit creëert een perverse prikkel waarin meer werken niet langer loont, en de financiële druk alleen maar toeneemt. 

Een voorbeeld hiervan is een alleenverdiener met twee kinderen. Als zzp’er kan zij haar uren flexibel indelen en toeslagen aanvragen voor kinderopvang. Maar in loondienst moet ze niet alleen haar werkschema aanpassen, ze verliest ook haar toeslagen, waardoor ze netto minder overhoudt, terwijl haar lasten stijgen. Haar bruto-inkomen stijgt wel, maar netto houdt ze minder over, wat haar dwingt in een vicieuze cirkel van toenemende kosten en afnemend inkomen. Het verlies van flexibiliteit kan er bovendien toe leiden dat er in werkelijkheid meer kinderopvang dan voorheen nodig is omdat oplossingen in het eigen netwerk bij gebrek aan flexibiliteit minder makkelijk te organiseren zijn.

Conclusie: doorbreek de vicieuze cirkel
De vrijheid van arbeid is een fundamenteel recht dat moet worden beschermd. Dit recht staat nu echter onder druk, en met het huidige beleid dreigt het voor velen te verdwijnen. Zelfstandigheid moet worden gezien als een grondrecht dat mensen de kans geeft om hun eigen leven vorm te geven, niet als een luxe die zomaar kan worden afgepakt. Als de overheid blijft vasthouden aan handhaving op schijnzelfstandigheid zonder passende oplossingen voor de zelfstandigen in de zorg, dreigen velen van hen in armoede te belanden. Het probleem ligt niet bij het bestaan van zzp’ers, maar bij het gebrek aan passende wetgeving die zowel flexibiliteit als zekerheid kan waarborgen. Solidariteit kan niet enkel van bovenaf worden opgelegd. Echte solidariteit moet gebaseerd zijn op wederkerigheid en oog hebben voor de specifieke omstandigheden van mensen. Door zzp’ers te dwingen tot loondienstverbanden zonder hen te compenseren voor de gevolgen, creëert de overheid een situatie waarin werkenden in de zorg steeds verder in de financiële problemen raken. Zelfstandigheid is voor veel zorgverleners geen luxe, maar een manier om te overleven in een systeem dat hen anders in de steek laat.